Endometrioza to przewlekła, estrogenozależna choroba ginekologiczna, której istotą jest występowanie komórek endometrium (błony śluzowej macicy) poza jamą macicy — w jajnikach, jajowodach, otrzewnej, a nawet w odległych narządach, takich jak pęcherz moczowy, jelita czy płuca. Te ektopowe ogniska reagują na cykliczne zmiany hormonalne, co prowadzi do nawrotowych stanów zapalnych, bólu i bliznowacenia tkanek.
Szacuje się, że endometrioza dotyka ok. 10% kobiet w wieku reprodukcyjnym na całym świecie, choć rzeczywista liczba przypadków może być wyższa, ze względu na trudności diagnostyczne i opóźnienia w postawieniu rozpoznania. Jest to choroba przewlekła, która często prowadzi do znacznego pogorszenia jakości życia, problemów z płodnością oraz dolegliwości bólowych o dużym nasileniu.
Mechanizmy i przyczyny endometriozy
Etiologia endometriozy nie została do końca wyjaśniona — choroba ma charakter wieloczynnikowy. Wśród głównych teorii powstawania zmian endometrialnych poza macicą wymienia się:
- Teoria menstruacji wstecznej (retrograd menstruation): podczas miesiączki krew miesiączkowa cofa się przez jajowody do jamy otrzewnej, gdzie komórki endometrium wszczepiają się w okoliczne tkanki.
- Metaplazja otrzewnej: komórki wyściełające otrzewną mogą przekształcać się w komórki podobne do endometrium pod wpływem czynników hormonalnych i zapalnych.
- Teoria rozprzestrzeniania przez naczynia krwionośne i limfatyczne: komórki endometrium mogą być przenoszone z krwią lub limfą do odległych miejsc w organizmie.
- Czynniki genetyczne i immunologiczne: kobiety z predyspozycją genetyczną oraz z zaburzeniami układu immunologicznego mają wyższe ryzyko rozwoju choroby.
Endometrioza to choroba silnie związana z wpływem estrogenów, które stymulują wzrost i aktywność ektopowych ognisk endometrialnych. Obniżona zdolność organizmu do neutralizacji tych komórek oraz przewlekła reakcja zapalna odgrywają kluczową rolę w progresji choroby.
Objawy kliniczne endometriozy
Obraz kliniczny endometriozy jest bardzo zróżnicowany — niektóre kobiety pozostają bezobjawowe, inne doświadczają ciężkich dolegliwości. Najczęstsze objawy obejmują:
- Bóle miednicy — przewlekły ból w obrębie podbrzusza i dolnego odcinka pleców, nasilający się podczas menstruacji.
- Dysmenorrhoea — bardzo bolesne miesiączki, często nieustępujące po standardowych środkach przeciwbólowych.
- Dyspareunia — ból podczas stosunków płciowych.
- Dysuria i dyschezia — ból przy oddawaniu moczu lub wypróżnianiu (zwłaszcza w trakcie miesiączki).
- Niepłodność — endometrioza jest przyczyną nawet do 50% przypadków niepłodności idiopatycznej.
- Zaburzenia cyklu — plamienia, nieregularne krwawienia.
Nasilenie objawów nie zawsze koreluje ze stopniem zaawansowania zmian — nawet niewielkie ogniska mogą wywoływać silny ból, a rozległa endometrioza może przebiegać bezobjawowo.
Diagnostyka endometriozy
Rozpoznanie endometriozy bywa trudne — od pierwszych objawów do diagnozy upływa średnio 7–10 lat. Wynika to z niespecyficzności objawów i niskiej świadomości choroby zarówno wśród kobiet, jak i w środowisku medycznym.
Metody diagnostyczne:
- Wywiad i badanie fizykalne — choć rzadko wystarcza do jednoznacznej diagnozy, może zasugerować obecność choroby (np. wrażliwość w okolicy przydatków, guzki w przegrodzie odbytniczo-pochwowej).
- USG przezpochwowe — pozwala uwidocznić torbiele endometrialne (tzw. endometrioma), zmiany w jajnikach i zrosty.
- Rezonans magnetyczny (MRI) — przydatny w ocenie głęboko naciekającej endometriozy, np. w jelitach lub przegrodzie odbytniczo-pochwowej.
- Laparoskopia — metoda referencyjna (gold standard), umożliwia bezpośrednią wizualizację i pobranie wycinków do badania histopatologicznego.
Wczesne rozpoznanie jest kluczowe dla zahamowania progresji choroby i poprawy jakości życia pacjentek.
Leczenie endometriozy
Endometrioza jest chorobą przewlekłą — leczenie ma na celu:
- Łagodzenie bólu
- Poprawę płodności (jeśli kobieta planuje ciążę)
- Zapobieganie progresji choroby i nawrotom
Leczenie farmakologiczne:
- Leki przeciwbólowe — niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), paracetamol.
- Antykoncepcja hormonalna — tabletki dwuskładnikowe, systemy wewnątrzmaciczne uwalniające lewonorgestrel — tłumią cykliczne stymulacje endometrium.
- Progestageny — hamują proliferację endometrium.
- Analogii GnRH — wywołują stan pseudomenopauzalny, silnie hamując wzrost ognisk (ale mogą powodować skutki uboczne związane z hipoestrogenizmem).
- Inhibitory aromatazy — stosowane w trudnych przypadkach.
Leczenie chirurgiczne:
- Laparoskopowe usunięcie zmian endometrialnych — najczęściej stosowane w przypadkach głęboko naciekającej endometriozy lub przy nieskuteczności leczenia farmakologicznego.
- W ciężkich przypadkach konieczna może być histerektomia (usunięcie macicy) z usunięciem przydatków (jajników i jajowodów), zwłaszcza gdy inne metody zawiodą.
W przypadku pacjentek starających się o ciążę — leczenie chirurgiczne może poprawić szanse na naturalne poczęcie, choć u części kobiet konieczne jest zastosowanie metod wspomaganego rozrodu (np. in vitro).
Wpływ na jakość życia
Endometrioza to choroba, która wykracza poza sferę ginekologiczną. Przewlekły ból, niepłodność, problemy w relacjach seksualnych i codzienne funkcjonowanie prowadzą często do depresji i zaburzeń lękowych.
Kobiety z endometriozą zgłaszają znaczące pogorszenie jakości życia fizycznego, psychicznego i społecznego. Wiele z nich musi ograniczać aktywność zawodową i społeczną — badania pokazują, że choroba generuje również duże koszty ekonomiczne, zarówno bezpośrednie (leczenie), jak i pośrednie (utrata dni pracy).
Ważna jest kompleksowa opieka nad pacjentkami, obejmująca nie tylko leczenie ginekologiczne, ale także wsparcie psychologiczne i rehabilitację.
Endometrioza jest poważną, często bagatelizowaną chorobą, która dotyka miliony kobiet na całym świecie. Choć jej przyczyny nie są w pełni poznane, istnieją skuteczne metody diagnostyczne i terapeutyczne, które mogą znacząco poprawić komfort życia pacjentek.
Kluczowe znaczenie ma zwiększanie świadomości choroby zarówno wśród kobiet, jak i lekarzy — wczesna diagnoza i kompleksowe leczenie pozwalają na zahamowanie progresji i poprawę funkcjonowania w życiu codziennym.
Autor tekstu
dr hab. n. med. Radosław Słopień
Specjalista ginekologii i położnictwa, specjalista endokrynologii
