Antykoncepcja hormonalna to metody zapobiegania ciąży polegające na stosowaniu syntetycznych hormonów, które ingerują w cykl rozrodczy kobiety. Hormony te najczęściej hamują owulację (uwolnienie komórki jajowej), a także powodują zmiany w śluzie szyjkowym i błonie śluzowej macicy, utrudniając zapłodnienie i zagnieżdżenie się zarodka. Do antykoncepcji hormonalnej zaliczamy m.in. doustne tabletki, plastry przyklejane na skórę, zastrzyki, wewnątrzmaciczne wkładki hormonalne, podskórne implanty oraz dopochwowe krążki hormonalne. Metody te cechują się bardzo wysoką skutecznością – przy idealnym stosowaniu ryzyko zajścia w ciążę wynosi mniej niż 1% rocznie. W praktyce skuteczność zależy jednak od poprawnego stosowania – błędy użytkowniczek (np. pominięcie tabletki, zbyt późna wymiana plastra, opóźnienie wizyty na zastrzyk) mogą obniżyć efektywność ochrony. Poniżej przedstawiamy najważniejsze formy antykoncepcji hormonalnej, omawiając sposób ich działania, sposób użycia, skuteczność oraz główne zalety i wady każdej z nich.
Tabletki antykoncepcyjne
Opis i sposób działania: Tabletki antykoncepcyjne to najpopularniejsza forma antykoncepcji hormonalnej. Większość z nich to tzw. pigułki dwuskładnikowe zawierające dwa hormony: estrogen (najczęściej etynyloestradiol) oraz progestagen. Istnieją również tabletki jednoskładnikowe (tzw. minipigułki) zawierające tylko progestagen, przeznaczone m.in. dla kobiet karmiących piersią lub niemogących przyjmować estrogenów. Hormony zawarte w tabletkach hamują naturalny cykl płodności – przede wszystkim blokują owulację poprzez zahamowanie wydzielania hormonów przysadki (FSH i LH) stymulujących jajnik. Dodatkowo zagęszczają śluz w szyjce macicy, utrudniając plemnikom dotarcie do komórki jajowej, a także zmieniają strukturę endometrium (błony śluzowej macicy), co utrudnia zagnieżdżenie ewentualnego zapłodnionego jajeczka.
Stosowanie: Tabletki dwuskładnikowe przyjmuje się codziennie o stałej porze, zazwyczaj przez 21 kolejnych dni, po czym następuje 7-dniowa przerwa (lub przyjmuje się tabletki placebo) – w tym czasie występuje krwawienie z odstawienia, przypominające miesiączkę. Dostępne są też schematy 24+4 albo ciągłe 28-dniowe, w których przerwa jest krótsza lub nie występuje wcale. Bardzo ważna jest regularność – dopuszczalne opóźnienie w przyjęciu pigułki to maksymalnie około 12 godzin dla tabletek dwuskładnikowych. Minipigułki wymagają jeszcze większej dyscypliny – należy je brać codziennie bez przerw, o stałej porze z tolerancją spóźnienia jedynie do 3 godzin. Pominięcie dawki lub znaczne opóźnienie może osłabić skuteczność i zwiększyć ryzyko nieplanowanej ciąży.
Skuteczność: Antykoncepcja doustna uchodzi za bardzo skuteczną metodę. W warunkach idealnych wskaźnik Pearla (liczba ciąż na 100 kobiet stosujących metodę przez rok) dla tabletek dwuskładnikowych wynosi około 0,1, jednak przy typowym stosowaniu (uwzględniającym pomyłki i nieregularność) sięga ok. 7–8. Oznacza to, że przy typowym użyciu około 7 na 100 kobiet zajdzie w ciążę w ciągu roku, podczas gdy przy perfekcyjnym stosowaniu ryzyko jest znikome. Tabletki jednoskładnikowe mają zbliżoną skuteczność – przy właściwym stosowaniu ryzyko ciąży jest minimalne (Pearl ok. 0,5), a przy typowym wynosi kilka procent.
Zalety: Pigułki antykoncepcyjne poza ochroną przed ciążą oferują także pewne korzyści zdrowotne. Często zmniejszają dolegliwości zespołu napięcia przedmiesiączkowego (PMS), łagodzą bóle menstruacyjne i redukują obfitość krwawień miesiączkowych. Długotrwałe stosowanie tabletek wiąże się też ze zmniejszeniem ryzyka powstania niektórych schorzeń, np. torbieli jajników, mięśniaków macicy, a także raka jajnika i trzonu macicy. Antykoncepcja doustna jest w pełni odwracalna – płodność wraca zwykle w ciągu kilku tygodni od odstawienia. Ponadto tabletki są łatwo dostępne (na receptę) i pozwalają na dość precyzyjną kontrolę cyklu (możliwość przesunięcia lub pominięcia krwawienia poprzez zmianę schematu przyjmowania pod kontrolą lekarza).
Wady: Codzienna obowiązkowość bywa największym wyzwaniem – zapomnienie o tabletce lub nietrzymanie się stałej pory zmniejsza skuteczność. Skuteczność mogą też obniżyć wymioty lub biegunka (utrudniające wchłanianie hormonów) oraz niektóre leki przyjmowane równocześnie. Doustne środki hormonalne nie chronią przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, w tym HIV – w tym zakresie nadal konieczne jest używanie prezerwatyw. U niektórych kobiet tabletki mogą powodować działania niepożądane, takie jak nudności, bóle głowy, wahania nastroju czy przyrost masy ciała. Rzadsze, ale poważniejsze ryzyko wiąże się z zawartością estrogenów – stosowanie antykoncepcji hormonalnej zwiększa nieznacznie ryzyko zakrzepów i incydentów sercowo-naczyniowych, zwłaszcza u kobiet po 35 r.ż. palących papierosy. Z tego powodu ta metoda musi być dobrana indywidualnie przez lekarza po ocenie stanu zdrowia pacjentki.
Plastry antykoncepcyjne
Opis i działanie: Plaster antykoncepcyjny to metoda przezskórna – wygląda jak niewielki beżowy plaster, który przykleja się na skórę, a on stopniowo uwalnia hormony przez skórę do krwiobiegu. Zawarte hormony (estrogen i progestagen, podobnie jak w tabletkach dwuskładnikowych) hamują owulację i zmieniają konsystencję śluzu szyjkowego, zapewniając ochronę przed ciążą. Mechanizm działania plastrów jest zatem bardzo zbliżony do pigułek, z tą różnicą, że hormony nie przechodzą przez układ pokarmowy, tylko wchłaniają się przez skórę.
Stosowanie: Plaster przykleja się na czystą, suchą i nieowłosioną skórę – najczęściej na ramię, podbrzusze, pośladek lub udo. Należy go nosić przez tydzień, po czym zmienić na nowy. Standardowo stosuje się jeden plaster na tydzień przez 3 kolejne tygodnie, rozpoczynając w 1. dniu cyklu (pierwszy dzień miesiączki), a następnie w 8. i 15. dniu cyklu zmienia się plaster na nowy. Po trzech tygodniach ciągłego noszenia następuje tygodniowa przerwa bez plastra, podczas której występuje krwawienie z odstawienia (miesiączka). Po 7 dniach przerwy nakleja się kolejny plaster rozpoczynając nowy cykl. Plastry są wodoodporne i przylepne, jednak zaleca się kontrolować, czy plaster się nie odkleił – oderwanie się plastra (np. w wyniku tarcia odzieży lub intensywnego pocenia) może skutkować utratą ochrony.
Skuteczność: Prawidłowo stosowane plastry zapewniają bardzo wysoką skuteczność, porównywalną z tabletkami antykoncepcyjnymi. Wskaźnik Pearla dla plastra określa się na około 0,4 w warunkach idealnych i ~0,7 przy typowym stosowaniu. Oznacza to, że ryzyko ciąży jest poniżej 1% rocznie, o ile metoda jest używana zgodnie z zaleceniami. Skuteczność może spaść, jeśli plaster odklei się na dłużej (producent zwykle podaje, że dopuszczalne jest maksymalnie 24–48 godzin przerwy, później konieczne jest zastosowanie nowego plastra i dodatkowej ochrony). Warto także pamiętać, że skuteczność może być nieco niższa u kobiet o masie ciała powyżej ok. 90 kg – w ich przypadku stężenie hormonów we krwi może być niższe, dlatego zawsze należy omówić tę kwestię z lekarzem.
Zalety: Plastry antykoncepcyjne są wygodne dla osób, które mają problem z codziennym pamiętaniem o tabletce. Wystarczy pamiętać o zmianie plastra raz w tygodniu, co znacznie ułatwia stosowanie tej metody. Nie obciążają układu pokarmowego – hormony omijają przewód pokarmowy, więc skuteczność plastra nie spada przy wymiotach czy biegunce, w przeciwieństwie do doustnych pigułek. Metoda ta zapewnia także bardziej stabilny poziom hormonów we krwi, co u niektórych kobiet oznacza mniej skutków ubocznych związanych z wahaniami hormonalnymi. Plaster jest dyskretny – zazwyczaj łatwo go ukryć pod ubraniem, a kolor zbliżony do skóry czyni go mało rzucającym się w oczy.
Wady: Możliwość odklejenia się plastra stanowi największe ryzyko – jeśli plaster się poluzuje lub odklei i nie zostanie w porę zastąpiony nowym, skuteczność antykoncepcyjna spada. Niektóre kobiety skarżą się na podrażnienia skóry w miejscu przyklejenia (zaczerwienienie, świąd), zwłaszcza w upalne dni. Plaster uwalnia estrogeny, dlatego – podobnie jak tabletki – nie jest zalecany paniom z przeciwwskazaniami do estrogenów (np. z ryzykiem zakrzepicy). W czasie stosowania plastra mogą wystąpić ogólne działania niepożądane podobne do obserwowanych przy pigułkach, takie jak bóle głowy czy wahania nastroju, choć wiele kobiet dobrze toleruje tę metodę. Plastry, tak jak inne hormonalne metody, nie chronią przed chorobami przenoszonymi drogą płciową.
Zastrzyki antykoncepcyjne
Opis i działanie: Zastrzyk antykoncepcyjny (tzw. depo-progesteron, np. preparat z medroksyprogesteronem) jest metodą, w której do organizmu wprowadza się hormon w formie iniekcji domięśniowej. Zastrzyk zawiera tylko komponent progestagenowy (brak estrogenu). Po podaniu hormonu następuje długotrwałe uwalnianie go do krwi – jedna dawka działa około 12–13 tygodni, hamując owulację i zagęszczając śluz szyjkowy podobnie jak inne metody hormonalne. Antykoncepcyjne zastrzyki podaje się najczęściej domięśniowo w mięsień pośladka lub ramienia; wykonuje to lekarz lub wykwalifikowana pielęgniarka.
Stosowanie: Aby utrzymać ciągłą ochronę, zastrzyk należy powtarzać co 3 miesiące. Pierwszą iniekcję zwykle podaje się w 1.–5. dniu cyklu miesiączkowego (aby upewnić się, że kobieta nie jest w ciąży). Kolejne dawki trzeba przyjmować regularnie co 12 tygodni – opóźnienie kolejnego zastrzyku może skutkować spadkiem skuteczności i koniecznością stosowania dodatkowych zabezpieczeń. Metoda ta jest często wybierana przez kobiety, które chcą unikać codziennej lub cotygodniowej kontroli – wystarczy pamiętać o jednej wizycie co kwartał. Zastrzyki mogą być stosowane w okresie karmienia piersią, ponieważ zawierają tylko progestagen i nie wpływają na laktację.
Skuteczność: Antykoncepcja w formie zastrzyku uważana jest za bardzo skuteczną. W warunkach idealnych wskaźnik Pearla wynosi około 0,2 (czyli 99,8% skuteczności), a przy typowym stosowaniu około 0,5. Innymi słowy, mniej niż 1 kobieta na 100 zachodzi w ciążę w ciągu roku stosowania tej metody, zakładając regularne przyjmowanie kolejnych dawek. Badania wskazują, że rzeczywista skuteczność zastrzyków może być nieco niższa, jeśli pacjentka spóźnia się z kolejnymi dawkami – kluczowe jest przestrzeganie ustalonego harmonogramu. Mimo wszystko, zastrzyk należy do najbardziej niezawodnych odwracalnych metod antykoncepcji.
Zalety: Największym plusem zastrzyków jest wygoda i brak codziennej kontroli – nie trzeba pamiętać o tabletce czy plasterku, wystarczy stawiać się na zastrzyk cztery razy do roku. Dla wielu kobiet to duże ułatwienie, zwłaszcza jeśli prowadzą nieregularny tryb życia lub mają problemy z pamięcią o codziennych dawkach. Metoda ta jest dyskretna (zewnętrznie niewidoczna) i nie obciąża przewodu pokarmowego. Ponieważ zawiera tylko progesteron, może być stosowana przez panie, które nie mogą przyjmować estrogenów – np. mamy karmiące lub kobiety z migrenami z aurą. Zastrzyk często powoduje zmniejszenie nasilenia miesiączek lub nawet ich czasowe zanikanie, co bywa korzystne dla kobiet z bolesnymi, obfitymi krwawieniami (choć u części może występować też odwrotny efekt – patrz wady). Antykoncepcja w zastrzyku cechuje się ponadto wysoką skutecznością i daje długotrwałe poczucie bezpieczeństwa.
Wady: Regulacja cyklu miesiączkowego przy zastrzykach bywa nieprzewidywalna – u części kobiet występują nieregularne plamienia lub przedłużające się krwawienia między miesiączkami, zwłaszcza w początkowych miesiącach stosowania. U innych przeciwnie – miesiączki mogą całkowicie zaniknąć na czas stosowania (co nie każdej odpowiada)doz.pl. Co ważne, po odstawieniu zastrzyków płodność może powracać z opóźnieniem – nawet do 6-12 miesięcy zanim cykl owulacyjny wróci do normy, dlatego ta metoda nie jest najlepszym wyborem dla kobiet planujących w najbliższym czasie ciążę. Skutki uboczne zastrzyków są zbliżone do innych metod progestagenowych: możliwe jest zwiększenie masy ciała (u części kobiet obserwuje się przyrost kilku kilogramów), bóle głowy, obniżenie nastroju czy trądzik. Długotrwałe stosowanie iniekcji wiąże się ze spadkiem stężenia estrogenów, co u niektórych kobiet może prowadzić do niewielkiego ubytku gęstości kości. Z tego powodu zastrzyków nie zaleca się kobietom z osteoporozą lub młodym dziewczynom w fazie wzrostu masy kostnej. Zastrzyki, podobnie jak inne formy hormonalne, nie chronią przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Wadą jest też konieczność wizyty u lekarza co 3 miesiące – choć to rzadko, dla części osób może być to niedogodne logistycznie. W przypadku wystąpienia działań niepożądanych nie można „odwołać” podanej dawki – trzeba przeczekać, aż hormon się zmetabolizuje (inaczej niż przy pigułkach, które można odstawić od razu). Mimo tych wad, wiele kobiet ceni tę metodę za bezobsługowość i skuteczność.
Wkładki domaciczne hormonalne
Opis i działanie: Wkładka domaciczna hormonalna (potocznie nazywana spiralą) to niewielkie urządzenie w kształcie litery T, wykonane z tworzywa sztucznego, które ginekolog umieszcza wewnątrz macicy. Wkładka zawiera stopniowo uwalniany hormon – lewonorgestrel (syntetyczny progestagen) – w niewielkiej dawce. Hormon ten działa głównie lokalnie w obrębie dróg rodnych: zagęszcza śluz szyjkowy (utrudniając plemnikom dotarcie do macicy) oraz wywołuje zmiany w endometrium (błonie śluzowej macicy) – staje się ono cienkie i mniej podatne na implantację zarodka. Co istotne, dawka lewonorgestrelu uwalniana z wkładki jest na tyle mała, że u większości kobiet nie hamuje owulacji – cykle mogą pozostać owulacyjne, choć często krwawienia miesiączkowe stają się skąpe lub zanikają. Wkładka działa więc przede wszystkim poprzez zmianę środowiska wewnątrz macicy i zagęszczenie śluzu, uniemożliwiając zapłodnienie i zagnieżdżenie.
Stosowanie: Założenie wkładki musi być wykonane przez lekarza ginekologa w warunkach ambulatoryjnych. Zabieg trwa kilka minut – wkładka wprowadzana jest przez pochwę do jamy macicy za pomocą specjalnego aplikatora. Procedura może być nieprzyjemna, a u nieródek bywa bolesna, dlatego czasem stosuje się miejscowe znieczulenie. Wkładki hormonalne dostępne na rynku różnią się dawką hormonu i czasem działania. Najczęściej stosowane modele działają od 3 do 8 lat – np. wkładka o wyższej dawce (Mirena) zapewnia ochronę do 8 lat, a mniejsze wkładki (Jaydess, Kyleena) do 3-5 lat, po czym należy je usunąć lub wymienić na nową. Wkładkę zakłada się zwykle podczas menstruacji lub tuż po, gdy kanał szyjki macicy jest delikatnie rozszerzony, co ułatwia założenie i daje pewność, że pacjentka nie jest w ciąży. Po założeniu przez pierwsze kilka dni mogą występować skurcze i plamienia. Ginekolog zwykle zaleca kontrolę po około 6-8 tygodniach (dla upewnienia się, że wkładka jest prawidłowo ułożona). Usunięcie wkładki również odbywa się u lekarza – specjalista pociąga za wystające z szyjki nitki wkładki, co pozwala ją wyciągnąć. W razie potrzeby wkładkę można usunąć w dowolnym momencie przed upływem terminu działania, jeśli kobieta zechce zajść w ciążę lub metoda jej nie odpowiada.
Skuteczność: Hormonalne wkładki wewnątrzmaciczne należą do najskuteczniejszych metod antykoncepcji. Charakteryzują się minimalnym odsetkiem niepowodzeń – wskaźnik Pearla wynosi około 0,1, zarówno dla stosowania idealnego, jak i typowego. Oznacza to, że w ciągu roku stosowania mniej więcej 1 na 1000 kobiet może zajść w ciążę. Taka skuteczność porównywalna jest ze skutecznością sterylizacji, przy czym wkładka jest metodą odwracalną – po jej usunięciu płodność powraca (często bardzo szybko, nawet w kolejnym cyklu). Należy jednak pamiętać, że żadna metoda nie daje 100% gwarancji – zdarzają się nieliczne przypadki ciąż z wkładką (często wskutek nieprawidłowego położenia lub niezamierzonego wysunięcia się wkładki).
Zalety: Główną zaletą wkładki hormonalnej jest długotrwałe działanie bez konieczności codziennej kontroli. Jednorazowy zabieg zapewnia kilka lat ochrony przed ciążą, co czyni tę metodę wyjątkowo wygodną dla kobiet planujących odłożyć macierzyństwo na później. Wkładka działa lokalnie, więc nie wywołuje znaczących skutków ogólnoustrojowych – stężenie hormonu we krwi jest niewielkie, dzięki czemu rzadziej pojawiają się typowe dla metod doustnych działania niepożądane (mniejsze ryzyko przyrostu masy ciała, zmian nastroju itp.). Dla wielu użytkowniczek zaletą jest też wpływ wkładki na miesiączki – krwawienia stają się znacznie skąpsze i mniej bolesne, a często zanikają całkowicie w trakcie użytkowania. Jest to wręcz wykorzystywane terapeutycznie u kobiet z obfitymi miesiączkami lub anemią. Wkładkę można stosować również u nieródek (kobiet, które jeszcze nie rodziły) – dostępne są mniejsze modele dostosowane do mniejszej macicy. Metoda ta jest bardzo dyskretna – nic nie widać z zewnątrz, a współżycie jest możliwe bez przeszkód (partner nie odczuwa obecności wkładki poza sporadycznym wyczuciem nitek). Wkładka, w przeciwieństwie do metod zawierających estrogeny, nie zwiększa ryzyka zakrzepicy i może być stosowana przez kobiety, które nie mogą lub nie chcą stosować estrogenowej antykoncepcji.
Wady: Pierwszą barierą bywa konieczność założenia przez lekarza – wiele kobiet obawia się zabiegu. Samo wprowadzenie wkładki może być bolesne, zwłaszcza u kobiet, które nie rodziły (szyjka macicy jest u nich wąska i ściśle zamknięta). Zdarza się również, że organizm reaguje na ciało obce w macicy skurczami i bólami podbrzusza w pierwszych tygodniach. Koszt początkowy wkładki jest dość wysoki (około tysiąc, półtora tysiąca złotych w zależności od typu), co może zniechęcać – należy jednak pamiętać, że koszt rozkłada się na wiele lat działania. W ciągu pierwszych miesięcy mogą występować nieregularne plamienia i krwawienia – organizm potrzebuje czasu, by przystosować się do obecności hormonu i zmian w endometrium. U części kobiet takie przedłużające się plamienia są uciążliwe, choć zwykle zanikają z czasem. Wkładka może samoistnie się przemieścić lub wypaść (zwłaszcza u kobiet, które nie rodziły lub mają nietypową budowę macicy) – zdarza się to rzadko, ale jeśli wystąpi, zabezpieczenie zanika. Dlatego zaleca się kontrolne wizyty u ginekologa i samodzielne sprawdzanie obecności nitek wkładki w pochwie raz na jakiś czas. Podobnie jak inne metody hormonalne, wkładka nie chroni przed infekcjami przenoszonymi drogą płciową. Co więcej, nie zabezpiecza mechanicznie przed bakteriami – jeśli kobieta zarazi się chorobą weneryczną, obecność ciała obcego w macicy może sprzyjać poważniejszemu przebiegowi infekcji (np. zapalenie przydatków). Dlatego wkładka polecana jest głównie paniom w stałych związkach, o niskim ryzyku infekcji.
Implanty antykoncepcyjne
Opis i działanie: Implant antykoncepcyjny to malutki, elastyczny pręcik (o długości ok. 4 cm i średnicy 2 mm), który zawiera hormon progestagenowy. Implant umieszcza się pod skórą ramienia – zabieg wykonuje lekarz w znieczuleniu miejscowym, poprzez niewielkie nacięcie skóry i wsunięcie pręcika pod skórę wewnętrznej strony ramienia. Najpopularniejszy obecnie model uwalnia hormon etonogestrel. Mechanizm działania jest podobny do innych metod progestagenowych: implant hamuje owulację oraz zagęszcza śluz szyjki macicy, zapobiegając zapłodnieniu. Hormon uwalniany jest stopniowo w małej dawce, co zapewnia długotrwałą antykoncepcję.
Stosowanie: Pojedynczy implant zapewnia ochronę przez maksymalnie 3 lata (według niektórych badań nawet do 5 lat, ale oficjalne zalecenie producenta to 3 lata). Po tym okresie implant należy usunąć lub wymienić na nowy. Założenie odbywa się w warunkach ambulatoryjnych – zabieg jest krótki i pozostawia jedynie drobną bliznę. Po założeniu pacjentka otrzymuje kartę z datą ważności implantu, aby pamiętać o terminie wymiany. Usunięcie implantu również wykonuje lekarz – pod znieczuleniem robi małe nacięcie i wyjmuje pręcik. W razie potrzeby implant można usunąć wcześniej (np. w przypadku działań niepożądanych lub planowanej ciąży). Hormony z implantu nie kolidują z karmieniem piersią, dlatego metodę tę można stosować u mam karmiących (po upływie min. 6 tygodni po porodzie).
Skuteczność: Implanty hormonalne są jedną z najskuteczniejszych metod – ich skuteczność dorównuje wkładkom i wynosi ponad 99%. Wskaźnik Pearla dla implantu jest szacowany na około 0,05. Ciąża w trakcie korzystania z implantu zdarza się więc niezwykle rzadko. W praktyce ewentualne niepowodzenia wynikają głównie z nieprawidłowego założenia lub interakcji z lekami obniżającymi stężenie hormonu. Dużym plusem jest wyeliminowanie czynnika błędu użytkowniczki – po założeniu nie ma ryzyka „pomyłki” tak jak w przypadku zapomnianej tabletki. Dzięki temu efektywność w warunkach rzeczywistych jest niemal tak wysoka jak w badaniach klinicznych.
Zalety: Implant zapewnia wieloletnią ochronę bez konieczności pamiętania o jakichkolwiek działaniach ze strony użytkowniczki – jest to zatem metoda “załóż i zapomnij”. To ogromna wygoda dla zapracowanych lub zapominalskich. Metoda ta jest dyskretna – implant jest niewidoczny na zewnątrz (można jedynie wyczuć go palcami pod skórą). Po założeniu nie odczuwa się jego obecności, nie przeszkadza on w codziennych czynnościach ani w współżyciu. Ponieważ implant zawiera tylko progestagen, może być stosowany przez kobiety, które nie tolerują estrogenów lub nie mogą ich przyjmować (np. palaczki powyżej 35 lat, kobiety z migreną z aurą, nadciśnieniem). Płodność powraca szybko po usunięciu implantu – cykle owulacyjne zwykle pojawiają się w ciągu kilku tygodni. Implant, podobnie jak wkładka, nie wpływa znacząco na układ pokarmowy ani na masę ciała większości kobiet, gdyż dawka hormonów jest niewielka i stabilna. Dla mam karmiących zaletą jest to, że implant nie zaburza laktacji. Skuteczność i wygoda czynią implanty jedną z najbardziej polecanych metod długoterminowej antykoncepcji.
Wady: Podstawową wadą jest konieczność zabiegu – choć jest on mały, nie każda kobieta jest na niego gotowa. Może wystąpić miejscowa reakcja skóry lub blizna w miejscu wszczepienia. Najważniejszym skutkiem ubocznym implantów są zmiany wzorca krwawień miesięcznych – u części kobiet pojawiają się nieregularne plamienia, wydłużone krwawienia lub odwrotnie, całkowity brak miesiączki przez dłuższy czas. Trudno przewidzieć reakcję organizmu przed założeniem – dla niektórych brak okresu jest zaletą, dla innych uporczywe plamienia stanowią dyskomfort. Inne możliwe działania niepożądane są podobne do tych przy innych metodach progestagenowych: trądzik, bóle głowy, zwiększona masa ciała, tkliwość piersi, obniżenie nastroju – jednak występują one u mniejszości użytkowniczek. Implant nie chroni przed chorobami wenerycznymi, zatem w przypadku ryzykownych kontaktów seksualnych wciąż konieczne jest stosowanie prezerwatyw. Ponadto, jeżeli już dojdzie do zapłodnienia w trakcie obecności implantu (np. wskutek założenia w ciąży), istnieje nieco podwyższone ryzyko ciąży ektopowej (pozamacicznej) – jest to jednak skrajnie rzadkie. Podsumowując, implanty antykoncepcyjne mają wiele zalet, a ich wady dotyczą głównie ewentualnych skutków ubocznych i proceduralnego aspektu założenia oraz usunięcia.
Krążki dopochwowe
Opis i działanie: Krążek dopochwowy (inaczej pierścień antykoncepcyjny) to giętki, przezroczysty ring o średnicy około 5 cm, który kobieta samodzielnie umieszcza w pochwie. W tworzywie pierścienia zawarte są dwa hormony – estrogen i progestagen – identyczne jak w tabletkach dwuskładnikowych. Krążek stopniowo uwalnia hormony w obrębie pochwy, skąd są one wchłaniane do krwiobiegu przez ścianę pochwy. Działanie polega na zahamowaniu owulacji oraz zmianach śluzu i endometrium, analogicznie do pigułek i plastrów.
Stosowanie: Używanie krążka jest proste – pierwszy pierścień zakłada się w 1. dniu cyklu (pierwszy dzień miesiączki), wkładając go głęboko do pochwy (podobnie jak tampon). Przez kolejne 21 dni krążek pozostaje w pochwie, uwalniając hormony. Po 3 tygodniach (dokładnie po 21 dniach) należy go samodzielnie usunąć – po wyjęciu następuje 7-dniowa przerwa, podczas której zwykle pojawia się krwawienie z odstawienia (miesiączka). Po 7 dniach, tego samego dnia tygodnia, zakłada się nowy pierścień rozpoczynając kolejny cykl. Ważne jest, by przerwa nie była dłuższa niż 7 dni, inaczej skuteczność może spaść. Krążek powinien być niewyczuwalny; jeśli jest odczuwany podczas chodzenia lub współżycia, oznacza to, że został niewłaściwie umieszczony – należy wtedy poprawić jego położenie. Podczas noszenia pierścienia można go na krótko wyjąć, np. na czas stosunku, jednak nie powinno to być dłużej niż 2-3 godziny, a następnie trzeba go ponownie umieścić (zbyt długie przerwy mogą zmniejszyć skuteczność). Po upływie 3 tygodni używania, zużyty krążek wyrzuca się – nie jest on wielokrotnego użytku.
Skuteczność: Prawidłowo stosowany pierścień dopochwowy jest bardzo skuteczny, porównywalnie do pigułek i plastrów. Szacuje się, że wskaźnik Pearla wynosi ok. 0,6 dla stosowania idealnego i 1,7 dla typowego. Oznacza to, że mniej niż 2 kobiety na 100 stosujące krążek zajdą w ciążę w ciągu roku. Błędy użytkowniczki, które mogą obniżyć skuteczność, to głównie wydłużenie 7-dniowej przerwy (zapomnienie o założeniu nowego krążka na czas) lub wypadnięcie krążka niezauważone na dłużej niż kilka godzin. Dlatego ważne jest pilnowanie terminów i okazjonalne sprawdzanie, czy krążek w pochwie na pewno się znajduje. Mimo tych czynników, generalnie skuteczność metod dopochwowych jest bardzo wysoka i zbliżona do doustnej antykoncepcji.
Zalety: Krążki dopochwowe są dogodnym rozwiązaniem dla kobiet, które mają trudności z systematycznym zażywaniem tabletek. Wystarczy pamiętać o wymianie raz w miesiącu (co 3 tygodnie), co zmniejsza ryzyko błędu. Brak wpływu na układ pokarmowy – w przypadku wymiotów czy biegunki skuteczność nie spada (hormony nie są przyjmowane doustnie). Hormony z krążka omijają też efekt pierwszego przejścia przez wątrobę, co dla niektórych kobiet może oznaczać mniejsze nasilenie skutków ubocznych. Samodzielna aplikacja jest dużym atutem – kobieta sama zakłada i usuwa pierścień, bez wizyt lekarskich (w przeciwieństwie do wkładki wewnątrzmacicznej. Poprawnie założony krążek nie jest odczuwalny ani dla kobiety, ani dla partnera podczas współżycia. Metoda ta zapewnia regularność cyklu zbliżoną do tabletek (możliwość przewidywania krwawień z odstawienia co 4 tygodnie). Ponadto, podobnie jak inne metody hormonalne, często prowadzi do zmniejszenia dolegliwości miesiączkowych i może nieco poprawić stan cery (dzięki zawartości estrogenów).
Wady: Niektóre kobiety odczuwają dyskomfort psychiczny przed samodzielnym umieszczeniem przedmiotu w pochwie – wymagane jest przełamanie tej bariery i nauka obsługi krążka. Choć aplikacja jest prosta, w pierwszych cyklach pojawić się może obawa, czy krążek nie wypadnie. Zdarza się to rzadko (np. przy niewłaściwym założeniu lub przy znacznym obniżeniu ścian pochwy), ale jeśli już wypadnie – należy opłukać go w letniej wodzie i jak najszybciej założyć z powrotem. Jeśli pozostawał poza pochwą ponad 3 godziny, zaleca się dodatkowe zabezpieczenie przez kolejnych 7 dni. Skutki uboczne ogólnoustrojowe mogą wystąpić podobne jak przy tabletkach dwuskładnikowych – np. bóle głowy, napięcie piersi, zmiany nastroju – choć wiele kobiet toleruje ring bardzo dobrze. Krążek może powodować upławy lub podrażnienie pochwy u części użytkowniczek, co wynika z obecności ciała obcego i działania hormonalnego na śluzówkę. Podobnie jak inne hormonalne metody, nie chroni przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Przy stosowaniu pierścienia należy też unikać niektórych leków aplikowanych dopochwowo (np. niektórych globulek przeciwgrzybiczych) bez konsultacji z lekarzem, gdyż mogą one zaburzać działanie lub strukturę krążka.
Podsumowanie
Antykoncepcja hormonalna stanowi szeroki wachlarz metod dostosowanych do różnych potrzeb i stylu życia kobiet. Tabletki, plastry, krążki, zastrzyki, implanty czy wkładki hormonalne – każda z tych form ma odmienny sposób użycia i unikalne zalety oraz wady. Wspólnym mianownikiem jest wysoka skuteczność w zapobieganiu ciąży, zwłaszcza przy przestrzeganiu zaleceń odnośnie stosowania. Metody krótkoterminowe (jak pigułki, plastry, krążki) wymagają systematyczności i dyscypliny od użytkowniczki, ale dają też możliwość szybkiego odwrócenia efektu i kontrolowania cyklu. Metody długoterminowe (wkładki, implanty, zastrzyki) zapewniają wielomiesięczną lub wieloletnią ochronę bez codziennej uwagi, co przekłada się na wygodę, ale wymagają ingerencji lekarza bądź planowania (termin kolejnej iniekcji). Nie ma jednej “najlepszej” metody dla wszystkich – wybór antykoncepcji hormonalnej powinien być dopasowany do stanu zdrowia kobiety, jej preferencji, planów rozrodczych oraz ewentualnych przeciwwskazań. Ważne jest, by decyzję podejmować we współpracy z lekarzem ginekologiem, który oceni indywidualne wskazania i omówi potencjalne skutki uboczne. Odpowiednio dobrana i stosowana antykoncepcja hormonalna pozwala cieszyć się swobodą planowania rodziny i pozytywnie wpływa na komfort życia wielu kobiet, pod warunkiem świadomego i odpowiedzialnego korzystania z tej formy ochrony.
Autor tekstu
dr hab. n. med. Radosław Słopień
Specjalista ginekologii i położnictwa, specjalista endokrynologii
