Co to jest niepłodność immunologiczna? Gdy układ odpornościowy przeszkadza w zajściu w ciążę
Niepłodność dotyczy około 15–20% par w wieku rozrodczym. W większości przypadków jej przyczyny są znane – zaburzenia hormonalne, niedrożność jajowodów, niska jakość nasienia czy endometrioza.
Jednak u części kobiet, mimo prawidłowych wyników badań, ciążę trudno utrzymać lub w ogóle do niej nie dochodzi. W takich sytuacjach coraz częściej podejrzewa się immunologiczne przyczyny niepłodności.
Układ odpornościowy, który zwykle chroni organizm przed infekcjami i nowotworami, może w pewnych warunkach „pomylić się” i zaatakować komórki jajowe, plemniki lub zarodek, traktując je jak wroga.
To zjawisko, choć wciąż nie w pełni poznane, jest jednym z najbardziej fascynujących i zarazem trudnych zagadnień współczesnej medycyny rozrodu.
Jak działa układ odpornościowy w czasie ciąży? – Mechanizmy tolerancji immunologicznej wobec zarodka
Aby zrozumieć problem niepłodności immunologicznej, trzeba wiedzieć, jak wygląda naturalna reakcja immunologiczna podczas prawidłowej ciąży.
Ciąża to biologiczny paradoks: zarodek zawiera połowę obcego materiału genetycznego (ojca), a mimo to nie jest odrzucany przez organizm matki.
Dzieje się tak, ponieważ w czasie ciąży układ immunologiczny kobiety nie wyłącza się całkowicie, ale zmienia swoje działanie – staje się bardziej tolerancyjny wobec komórek płodu.
Kluczową rolę odgrywają tu:
- komórki NK (natural killers) – które w macicy przybierają łagodniejszą postać i pomagają w zagnieżdżeniu zarodka,
- limfocyty T regulatorowe (Treg) – utrzymujące tolerancję immunologiczną wobec tkanek płodu,
- cytokiny – czyli cząsteczki sygnałowe, które regulują reakcje odpornościowe.
Kiedy ten delikatny system równowagi zostaje zaburzony, organizm może „rozpoznać” ciążę jako zagrożenie i rozpocząć procesy obronne – prowadząc do trudności z zapłodnieniem lub poronień.
Przyczyny niepłodności immunologicznej – autoimmunologiczne i alloimmunologiczne mechanizmy
Niepłodność immunologiczna to sytuacja, w której zaburzenia pracy układu odpornościowego uniemożliwiają zapłodnienie, zagnieżdżenie zarodka lub utrzymanie ciąży.
Mechanizmy, które mogą za to odpowiadać, są zróżnicowane.
Najczęściej obejmują:
- Wytwarzanie przeciwciał przeciwko własnym komórkom lub komórkom partnera (np. przeciw plemnikom, komórkom jajowym, zarodkowi).
- Nieprawidłową aktywność komórek NK (natural killer), które atakują zarodek zamiast wspierać jego implantację.
- Zaburzenia w komunikacji immunologicznej między organizmem matki a płodem, które uniemożliwiają wytworzenie tzw. tolerancji immunologicznej.
Niepłodność immunologiczna może być więc:
- autoimmunologiczna – układ odpornościowy kobiety reaguje na własne komórki,
- alloimmunologiczna – organizm kobiety wytwarza reakcję przeciwko antygenom pochodzącym od partnera (czyli „obcym”).
Autoimmunologiczne przyczyny niepłodności
W tym typie zaburzeń układ odpornościowy kobiety wytwarza przeciwciała przeciwko własnym komórkom lub hormonom, co utrudnia zapłodnienie lub utrzymanie ciąży.
Najczęstsze przykłady:
1. Przeciwciała przeciwplemnikowe (ASA – antisperm antibodies)
Powstają u kobiet (rzadziej u mężczyzn), gdy układ odpornościowy zaczyna traktować plemniki jak „ciała obce”.
Przeciwciała te mogą:
- unieruchamiać plemniki,
- zlepiać je ze sobą,
- uniemożliwiać im przejście przez śluz szyjkowy,
- blokować zapłodnienie komórki jajowej.
Ich obecność bada się w surowicy, śluzie szyjkowym lub nasieniu (test MAR, test immunobead).
2. Zespół antyfosfolipidowy (APS)
To choroba autoimmunologiczna, w której przeciwciała atakują fosfolipidy – elementy błon komórkowych.
Skutkiem jest nadmierna krzepliwość krwi, zakrzepy i zaburzenia przepływu w łożysku.
Zespół ten jest jedną z głównych przyczyn nawracających poronień i obumarć wewnątrzmacicznych.
Diagnostyka obejmuje oznaczenie:
- przeciwciał antykardiolipinowych,
- przeciwciał anty-β2-glikoproteiny,
- obecność antykoagulantu toczniowego.
3. Choroby autoimmunologiczne ogólnoustrojowe
Takie jak Hashimoto, toczeń rumieniowaty układowy (SLE) czy celiakia – mogą pośrednio wpływać na płodność, zaburzając gospodarkę hormonalną i ukrwienie błony śluzowej macicy.
Niekontrolowana niedoczynność tarczycy o podłożu autoimmunologicznym może również utrudniać zajście w ciążę lub powodować poronienia.
Alloimmunologiczne przyczyny niepłodności
W tym typie zaburzeń organizm kobiety nie potrafi wytworzyć odpowiedniej tolerancji immunologicznej wobec komórek zarodka, które zawierają materiał genetyczny ojca.
Najważniejsze mechanizmy:
1. Nieprawidłowa aktywność komórek NK (natural killer)
Komórki NK to element układu odpornościowego, który w prawidłowej ciąży pomaga w zagnieżdżeniu zarodka.
Jednak u niektórych kobiet komórki te są zbyt aktywne lub liczne, co prowadzi do ataku na komórki trofoblastu (wczesnej tkanki łożyska).
W efekcie zarodek nie może się prawidłowo zagnieździć lub zostaje odrzucony we wczesnej fazie rozwoju.
2. Brak zgodności immunologicznej HLA
Każdy człowiek ma unikalny zestaw białek HLA (antygenów zgodności tkankowej).
W niektórych przypadkach zbyt duża zgodność między partnerami może paradoksalnie prowadzić do braku odpowiedniej reakcji immunologicznej, która „chroniłaby” zarodek.
Z kolei nadmierna różnorodność może prowadzić do jego odrzucenia.
To bardzo subtelny mechanizm, który bada się głównie w specjalistycznych ośrodkach leczenia niepłodności.
3. Przeciwciała przeciwko trofoblastowi
Trofoblast to tkanka, z której powstaje łożysko.
U niektórych kobiet powstają przeciwciała, które niszczą jego komórki, powodując poronienia lub tzw. „puste jajo płodowe”.
Objawy i przebieg niepłodności immunologicznej – kiedy warto podejrzewać tło immunologiczne
Nie ma jednego charakterystycznego objawu, który pozwoliłby rozpoznać immunologiczne tło problemu.
Zazwyczaj niepłodność immunologiczna jest podejrzewana, gdy:
- para bezskutecznie stara się o dziecko przez ponad rok, mimo prawidłowych wyników badań,
- występują nawracające poronienia,
- zarodki nie zagnieżdżają się po transferze in vitro,
- dochodzi do wczesnych obumarć ciąż,
- występują objawy chorób autoimmunologicznych (np. zmęczenie, bóle stawów, niedoczynność tarczycy).
Diagnostyka niepłodności immunologicznej – jakie badania wykonać
Diagnostyka immunologicznej niepłodności jest złożona i wymaga współpracy ginekologa, immunologa i genetyka.
Najczęściej obejmuje:
Typ badania | Co wykrywa |
|---|---|
Test ASA (przeciwciała przeciwplemnikowe) | Obecność przeciwciał unieruchamiających plemniki |
Badania przeciwciał antyfosfolipidowych | Zespół antyfosfolipidowy |
Oznaczenie ANA, anty-TPO, anty-TG | Choroby autoimmunologiczne (toczeń, Hashimoto) |
Oznaczenie komórek NK (ilość, aktywność) | Nadmierną cytotoksyczność wobec zarodka |
Typowanie HLA-C, KIR | Nieprawidłowe dopasowanie immunologiczne między partnerami |
Testy cytokinowe | Nierównowagę między odpowiedzią zapalną a tolerancją |
Nie wszystkie testy są standardowo dostępne w laboratoriach – część z nich wykonuje się tylko w wyspecjalizowanych ośrodkach leczenia niepłodności.
Leczenie niepłodności immunologicznej – skuteczne terapie i metody wspomagające
Terapia zależy od przyczyny. Leczenie często wymaga indywidualnego podejścia i łączenia kilku metod.
Leczenie farmakologiczne
- Sterydy (np. prednizon, deksametazon) – hamują nadreaktywną odpowiedź immunologiczną i zmniejszają aktywność komórek NK.
- Heparyna drobnocząsteczkowa (np. Clexane, Fraxiparine) – stosowana przy zespole antyfosfolipidowym lub w profilaktyce mikrozakrzepów w łożysku.
- Kwas acetylosalicylowy (Acard, Aspirin Protect) – rozrzedza krew i poprawia przepływ w naczyniach macicy.
- Immunoglobuliny (IVIG) – podawane dożylnie w celu „uspokojenia” układu odpornościowego (stosowane w wybranych przypadkach).
- Hydroksychlorochina – lek immunomodulujący stosowany m.in. u kobiet z toczniem lub zwiększoną aktywnością autoimmunologiczną.
Leczenie wspomagające w procedurach in vitro
W przypadkach, gdy zarodki nie zagnieżdżają się z powodu problemów immunologicznych, można zastosować:
- terapię intralipidami – emulsja tłuszczowa, która hamuje aktywność komórek NK,
- dobór immunologiczny zarodków lub dawców komórek (np. przy niezgodności HLA/KIR).
Leczenie chorób współistniejących
Ważne jest także leczenie chorób autoimmunologicznych, które pośrednio wpływają na płodność – np. wyrównanie niedoczynności tarczycy (Hashimoto), leczenie celiakii, redukcja stanu zapalnego.
Styl życia a płodność immunologiczna – dieta, stres i suplementacja
Układ odpornościowy jest wrażliwy na stres, niedobory snu, nieprawidłową dietę i używki.
Dlatego leczenie niepłodności immunologicznej warto wspierać:
- dietą przeciwzapalną (bogatą w kwasy omega-3, wit. D, cynk, selen),
- unikaniem stresu,
- regularną aktywnością fizyczną,
- suplementacją wit. D, kwasu foliowego i antyoksydantów (np. wit. E, koenzym Q10).
Rokowanie i szanse na ciążę przy niepłodności immunologicznej
Niepłodność immunologiczna bywa trudna w diagnostyce, ale w ostatnich latach medycyna poczyniła ogromne postępy.
U wielu par wdrożenie odpowiedniego leczenia immunomodulującego znacząco zwiększa szanse na poczęcie i donoszenie ciąży.
Badania pokazują, że:
- zastosowanie heparyny i aspiryny u pacjentek z zespołem antyfosfolipidowym pozwala uzyskać ciążę u 70–80% kobiet,
- terapia immunomodulująca w grupie z podwyższonymi komórkami NK poprawia wyniki implantacji w procedurach IVF nawet o 30–40%.
Podsumowanie – czy można pokonać niepłodność immunologiczną?
Niepłodność immunologiczna to przykład tego, jak niezwykle precyzyjnie musi działać organizm kobiety, by doszło do zapłodnienia i utrzymania ciąży.
Nadreaktywność układu odpornościowego – tak cenna w walce z infekcjami – w kontekście płodności może stać się przeszkodą.
Dzięki nowoczesnym badaniom immunologicznym i terapiom modulującym odporność coraz więcej par, które przez lata bezskutecznie starały się o dziecko, doczekuje się upragnionej ciąży.
Kluczem jest dokładna diagnostyka, indywidualne podejście i współpraca specjalistów – ginekologa, immunologa i genetyka.
Autor tekstu
dr hab. n. med. Radosław Słopień
Specjalista ginekologii i położnictwa, specjalista endokrynologii
